مشعلداران موسیقی افغانستان

شماره 111/چهارشنبه 25 دلو 1391/ 13 فبروری 2013
5
سازهای بادی
سورنا (سورنای): سازی بادی و مشابه به شهنای هندی است که از چوب شیشم ساخته میشود، طول سُرنا حدود ۴۰ سانتیمتر بوده و زبانچهای دارد که از نی ساخته میشود. سُرنا دارای هفت سوراخ است و یگانه ساز باستانی است که در سراسر افغانستان صرفا بوسیلۀ هنرمندان حرفه ای نواخته میشود. سُرنا معمولا با دُهل یکجا نواخته میشود که این ساز نه تنها در افغانستان بلکه در کشورهای دیگری چون ایران و ترکیه یه کثرت یافت میشود. نوازندگان سُرنا و دُهل معمولا در مراسم عروسی، ختنه سوران، عیدهای مذهبی، میله های باستانی، روزهای نمالکاری، در حاشیۀ میدانهای ورزش، پهلوانی، اسب دوانی، نیزه پرانی، بُزکَشی، و همچنان در ساحۀ فعالیتهای دسته جمعی ساختمانی مانند جاده سازی، ساختمان سازی، حفر جویها و کانالها و غیره نغمه سرایی میکنند. نوازندگان سرنا و دهل اختصاص به بخش خاصی در افغانستان ندارند بلکه در سراسر کشور این دوگانگی هنری را میتوان یافت. یگانه فرقی که بین نوازندگان دهل و سرنا و سایر هنرمندان موسیقی وجود دارد این است که در تمام زمینه های موسیقی میتوان نوازندگان شوقی و حرفه ای را یافت اما نوازندگان دهل و سرنا صرفا حرفه ای ندارند و غالبا این هنر را به عنوان یک شغل به ارث برده اند.
نَی (توله): قدیمیترین آلت موسیقی است که از قرنها قبل در سرزمینهای مختلف به اشکال مختلف ساخته شده است و در افغانستان نیز سابقه دارد. نی همانطوری که از نامش پیداست از خود نی و به اندازه های مختلف ساخته میشود. اعراب ساز بادی شبیه نی داشتند که آن را قصابه مینامیدند و آلت ناقصی بود و همین ساز بعدا جایش را به نی داد. نی طبیعی ترین ساز بشر است که آن را «ساز چوپانان» نیز گویند. اروپائیان این ساز را کامل کرده به صورت دیگری درآوردند که آن را فلوت مینامند و در میان آلات بادیِ چوبی از همه خوش آهنگ تر است. نی در سراسر افغانستان رایج بوده و مخصوصا چوپانان و گاه چرانان زمانی که گله ها را به چرا میبرند برای مشغولیت خود آن را مینوازند، از همین جاست که در افغانستان نی چوپانی نیز میگویند. در سالهای قبل در هرات آلت موسیقی دیگری بنام تونت هم در بازارها فروخته میشد که آن ساز مثل نی بوده دارای رنگ سیاه و به شکل ماهی بود و اکثر جوانان و نوجوانان آن را مینواختند.
هارمونیه: سازیست بادی دارای لوله های صوتی که با پیانو شباهت دارد و با دمیدن باد توسط پکۀ دستی و وارد آوردن فشار بر روی دکمه های آن آواز میدهد. تفاوت هارمونیه با اُرگ این است که در اولی فشار هوا جریان را به سوی بالا میبرد در حالی که در اُرگ به طرف پایین حرکت مینماید. این ساز معمولا ایستاده نواخته میشود و همچنین ساز دیگری هم وجود دارد که به گردن آویخته شده و دارای پرده و پکه میباشد که آن را آکاردیون مینامند، چون در کشورهای پاکستان، هند و افغانستان موسیقی در حلقه های کلاسیک و محلی روی کف نشسته اجرا میشود هندیها توانستند از روی همین ساز غربی سازی را اختراع کنند و بطور نشسته آن را بنوازندو نام آن را هارمونیه گذاشتند و همین هارمونیه که در اصل ساز غربی است دوره گردها که موسیقی را ایستاده اجرا مینمایند در دو دستۀ آن طنابی بسته و آن را در گردن و یا شانه میآویزند و مینوازند. هارمونیه نوازی در دسته های موسیقی کلاسیک مروج بوده و اکثر آوازخوانهای آماتور و حرفهای به نواختن آن میپردازند و برخی این ساز را بطور تفننی مینوازند. سازهای کوبه ای (ضربی)
دایره (دَف): سازی کوبه ای (ضربی) است که از چوب بید و پوست بز به شکل دایروی به اندازه های کوچک و بزرگ ساخته میشود، برای ساختن دایره یک تکه چوب بید را به ضخامت عرض و طولی که لازم باشد اره میکنند بعد تخته بدست آمده را به مدت بیست و چهار ساعت در آب گذاشته سپس به صورت دایروی گِرد میسازند، دو نوک آن را با هم میخ میکنند بعد پوست گوسفند یا بز را که پشمش دور شده و بادکش شده باشد توسط سریش (چسب) روی آن نصب میکنند. دایره در تمام نقاط افغانستان توسط هنرمندان کسبی و شوقی ولی بیشتر توسط زنان و دختران در محافل و میله های فامیلی و غیره نواخته میشود.
دُهل: طبلی است بزرگ و دورویه (هر دو طرف پوست گاو یا گاومیش دارد) که در متون مختلف داول، تاول و داوول نیز ثبت شده. شکلی از آن به همراه سُرنا در مناطق روستایی نواخته میشود. نوازنده دُهل را با ریسمانی که از شانه ها میگذرد به خود آویخته و با دو مضراب مختلف مینوازد. دهل انواع و اقسام زیادی دارد مثل دهل لوگری، دهل بلوچی، دهل باز، دهل کُردی و دهل یکرویه. نواختن ساز و دهل یا دُهل و سُرنا در روستاهای افغانستان به ویژه شهر هرات مروج بوده و در ایام خوشی، عیدها و عروسیها مینوازند. طول یک دهل عادی در حدود ۴۰ سانتیمتر و قُطر آن در حدود ۲۲ سانتیمتر است.
دُهلَک: ساز کوبه ای یکرویه ای است که شامل دو طبل بوده و در منطقۀ گردیز رایج است. این دو طبله از چوب جلدیس ساخته میشوند و بر روی آنها پوست بز کشیده میشود. بر روی سر هر یک از این دو طبل دایره ای سیاه رنگ به قُطر حدود ۸ سانتیمتر نقش میشود. سرهای این دو طبل توسط ریسمانهای بهم تابیده شده که بر روی بدنۀ خارجی این طبله ها تا قسمت پایین آن کشیده شده محکم میشوند. در قسمت پایین ساز، طوقی (حلقه ای) بنفش رنگ به دور بدنۀ ساز که با پارچه پوشیده شده، کشیده میشود. دُهلک با چوب (چوبِ دُهلَک) نواخته میشود که این چوب از چوب چهارمغز (گردو) ساخته میشود. دهلک شبیه نقاره است که در آسیای میانه رواج دارد. طبل بزرگ ۲۱ سانتیمتر قُطر دارد و ۱۰ سانتیمتر عُمق. طبل کوچک ۱۹ سانتیمتر قطر دارد و ۹ سانتیمتر عمق. چوب دهلک هم ۲۴ سانتیمتر طول دارد و ۱٫۵ سانتیمتر عرض.
زنگ (تال): از سازهای کوبه ای است و متشکل از دو پیاله کوچک است از بِرِنج که خنیاگران هندوستان به هنگام آوازخوانی آنان را بر هم میزنند و به صدای آن اصول نگاه میدارند و پایکوبی میکنند. تال و زنگ ساز واحدی بوده اند که تال در هندوستان و زنگ در ایران رواج داشته است. اهالی لرستان ایران به کمانچه تال میگویند. کمانچه لُری دارای کاسۀ پشتباز و دستهای بلندتر از کمانچه های معمولی بوده و سه سیم دارد. همچون از دو تکه فلز دایروی کوچک تشکیل شده که در دست گرفته میشود و به هم زده میشوند. این ساز بیشتر در شمال و جنوب افغانستان مورد استفاده قرار میگیرد و در هرات هم با نواختن دوتار و طبله و رباب نواخته میشود.
زیربغلی: یک ساز کوبه ای (ضربی) است مشابه تُنبَک ایرانی که معمولا از گِل (سفال) ساخته میشود، سر کوچک زیربغلی باز است و سر بزرگ آن با پوست بز یا پوست آهو پوشانیده میشود و با انگشتان هر دو دست نواخته میشود. زبربغلی ۶۲ سانتیمتر طول داشته و قطر بزرگ آن ۱۹ سانتیمتر است. این ساز محلی که از چوب شیشم نیز ساخته میشود، بیشتر در صفحات شمال و غرب افغانستان مورد استفاده هنرمندان قرار میگیرد.
طبله: ساز کوبه ای (ضربی) است که طی سالهای متمادی در افغانستان آورده شده است و از نظر مکتب دهلی از واژۀ طبل با دُهُل دو سره استنباط شده که قبلا آن را پخاوج (میردنگ) میگفتند. طبله از دو واحد استوانه ای تشکیل شده که قسمت بزرگ آن را بَم و کوچک آن را زیل یا کاتی مینامند و امروزه در دسته های موسیقی در افغانستان، هندوستان و پاکستان در حلقه های قوالیخوانها بیشتر مورد استفاده قرار دارد. شادروان استاد محمدعمر و شادروان استاد رحیم خوشنواز در نواختن رباب و بهاءالدین مزاری در نواختن تنبور شهرت جهانی داشتند. استاد عزیز هروی و استاد گدامحمد از چیره دستان در نواختن دوتار هراتی بشمار میروند.Ÿ
پایان